Al voor de oorlog waren vanuit Wassenaar Duitse spionnen actief. De bekendste was Richard Protze. Hij woonde aan de Bloemcamplaan 36. Later logeerde hij op de van Calcarlaan 8 en op de Wittenburgerweg.
Hoge Nazi’s in Wassenaar
In de oorlog waren in Wassenaar veel hoog geplaatste nazi’s gehuisvest:
- Reichsstathalte (rijksgouverneur) Arthur Seyss-Inquart; verbleef bijvoorbeeld in kasteel Oud Wassenaar om daarna zijn intrek te nemen in het Wassenaarse landhuis Clingendael. Ook heeft hij, in verband met de door hem gewenste verbouwing van landhuis Clingendael, korte tijd vertoefd in het landhuis Meyland aan de Backershagenlaan.
- Hans Rauter; ‘Generalkommissar für das Sicherheitswesen en Höhrere SS- und Polizeiführer’, nam zijn intrek op de Kerkeboslaan 4.
- Dr. F. Wimmer; ‘Generalkommissar für Verwalting und Justiz’, woonde op het kasteel Duinrell.
- Dr. Hans Fischböck; ‘Generalkommissar für Finanz und Wirschaft’, nam zijn intrek in het landhuis Langenhorst (ten Noorden van het viaduct De Bijhorst).
- De ‘Luftwaffe-General’ Friedrich Christiansen woonde als ‘Wehrmachtsbefehlhaber’in het landhuis Groot Haesebroek aan de Groot Haesebroekseweg. Hij doopte dit landhuis om in ‘Fliegerhorn’.
- In ditzelfde landhuis vond de Oberst der Luftwaffe Joseph Veltjes onderdak. Voor feesten en partijen week Christiansen hij uit naar de buitenplaats de Wiltzangk (Rust en Vreugdlaan 5).
- General Walter Schabedissen woonde aan de Groot Haesebroekseweg 44.
- ‘Ministerialdirektor’ Helmuth Wohltat woonde in dezelfde straat op nr. 53.
- Otto Bene Vertegenwoordiger ‘Auswärtige Amt ‘in Nederland woonde op de Groen van Prinstererlaan 2.
- Op de van Oudermeulenlaan nr. 5 woonde dr. Kajetan Mühlman. Hij was ‘Sonderbeauftragter für die Sichering der Kuntschätze’.
- Op de Teylingerhorstlaan nr. 10 woonde de ‘Ministerialrat’ dr. Hans Piesbergen, leider van de ‘Präsidialabteilung’ van het Rijkscommissariaat.
- Op de Groot Goefijzerlaan 52 woonde Fritz Harting, ‘Sonderbeaufrägter bij het General kommissariat Schmidt, Abteiling Vereinwesen’.
- Op de Zijdeweg 42 woonde de ‘SS Sturmbannführer’ Ediger Ancker ‘Oberregierungsrat’.
- Wilhelm Hagemann de leider van de afdeling ‘Forst und Holzwirtschaft’ woonde op de Bloemcamplaan 27.
- Ook Walther W. Dittmar, de perschef van de Rijkscommissaris woonde aan de Bloemcamplaan.
Was het goed of fout, of goed fout van Wassenaar? De Nationaal Socialistische Beweging (NSB) Wassenaar
De NSB was een Nederlandse politieke partij die van 1931 tot 1945 heeft bestaan. De NSB van in de oorlog was een ‘foute’ partij. De partij stond toen bol van nationalistische en racistische retoriek. Wat te denken van het volgende:
“…in het nieuwe Europa is alleen plaats voor de nieuwe gedachte. Daar is geen plaats voor de geldkliek met den Joodschen invloed. Die tijd is voorbij. Wij moeten erkennen, dat wij met het Duitsche volk verwant zijn. Doch wij wenschen, zonder steun van Duitschland, als Nederlandsche nationalisten weer vrij te zijn in een vrij Nederland. Wij zijn er trots op te zijn van hetzelfde bloed als Duitschland”.
Maar in de beginfase van de partij ruim voor de oorlog was de NSB juist een heel sociale partij. Nederlanders waren slachtoffer van de economische recessie in de jaren dertig. Werkeloosheid dreef mensen in de sociale armen van de NSB.
In de hoop op een betere toekomst schaarden tienduizenden zich achter het vaandel van de beweging van Anton Mussert. Velen zagen er geen kwaad in. ‘De saamhorigheid was geweldig’. Tot het moment, dat de NSB de Nazi ideologieën omarmde. Velen zegden hun lidmaatschap toen ook op.Vele nabestaanden worstelen nu met de vraag ‘stonden mijn voorouders aan de kant van de Duitsers en waren ze wellicht lid van de NSB?’
De meesten kunnen het hun ouders/grootouders niet meer vragen. Vast staat dat Wassenaar ook in de oorlog een NSB-dorp was. Dat is een smet op het verleden van het ‘villa-dorp’. Relatief gezien waren veel inwoners van Wassenaar lid van de NSB, met name in de villawijken. Velen bleken gevoelig voor de ideologie, of deden het uit zakelijk belang.
Fout en toch medemenselijk
Die twee woorden worden nogal eens als tegenstrijdig ervaren worden: fout en medemenselijk. Fout waren mensen die andere mensen verraadden. Er waren echter ook mensen die werkten voor de Duitsers maar thuis wel onderduikers hadden. Dat is medemenselijkheid. Het is dus niet zo zwart wit als men vaak denkt.
Als je een hongerige Duitse soldaat iets te eten aanbiedt, ben je dan een verrader? Of als je gedwongen wordt om iets van A naar B te brengen ben je dan een verrader?
Vanuit de bevolking is er van enig georganiseerd verzet tegen de NSB en met name de in het zwartgeklede WA-mannen nauwelijks sprake geweest. Was dat dan fout? Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 1937 ging de NSB zowel landelijk als ook in Wassenaar sterk achteruit
Er vond in die jaren ook een verandering plaats in de samenstelling van de stembusaanhang: De gegoede wijken in Wassenaar lieten het als voornaamste stemmenleveranciers van de NSB steeds vaker afweten. De NSB in Wassenaar liet echter wel flink van zich horen. Hoewel slechts enkele honderden plaatsgenoten echt actief waren binnen de beweging.
Nu zien we in de archieven alle namen van de mensen, die ooit lid waren van de NSB. Maar waren de mensen, die in de eerste jaren lid waren en hun lidmaatschap opzegden toen de NSB Nazi sympathieën kreeg wel fout??
Vooraanstaande Wassenaarse NSB-ers
De bekendste NSB’ers binnen Wassenaar waren Cees van Geelkerken, plaatsvervangend partijleider van de NSB, burgemeester Daniël de Blocq van Scheltinga, rechterhand van de plaatsvervangend partijleider en later burgemeester van Wassenaar, Marius Hugh Louis Wilhelm (Max) Blokzijl, een Nederlandse zanger en radiopropagandist voor de NSB en Floris Hers, de groepsleider van de NSB in Wassenaar. De massabijeenkomsten met kopstukken als Mussert, Van Geelkerken en Rost van Tonningen werden altijd door hem ingeleid.
De Weer Afdeling (W.A.) de paramilitaire afdeling van de NSB kreeg onderdak in een oud schoolgebouw aan de Schoolstraat nr. 5 (het huidige clubgebouw van de harmonievereniging Excelsior). Vendelcommandant was oud planter F.Th. Simon. Ook was er een groepshuis gevestigd aan de van Zuylen van Nijeveltstraat 67.
Regelmatig organiseerde de Wassenaarse W.A. afdeling marsen. In november 1940 en maart 1941 bijvoorbeeld door Kerkehout en Meijendel.
Waar woonde de Wassenaarse aanhang van de NSB?
Drs. R. Louman schreef in 1982 in zijn boek ‘De studie van Wassenaar’: De oprichting van de groep Wassenaar van de NSB werd genomen door een gezelschap dat tot de hoogste beroepsgroepen behoorde en hoofdzakelijk woonachtig was in de villawijken’.
In Wassenaar stemden 904 mensen (13% van de kiezers) in 1935 bij de Statenverkiezingen op de NSB.
De NSB vond haar aanhang in vooral in de gegoede wijken. Cijfermatig ziet deze er als volgt uit:
%
Centrum 32,6
de Kievit 26,0
Oostdorp 13,5
Deyleroord 11,5
Kerkehout 4,7
Park de Pauw 2,5
Havenkwartier 2,4
Papeweg 1,8
Storm 1,8
Rijksdorp 1,3
Klingenbosch 1,0
Drie Papegaaien 0,5
Oud Wassenaar 0,4
totaal: 100%
De afrekening
Na de bevrijding werd iedereen die van samenwerking met de Duitsers werd verdacht geïnterneerd. Zo arresteerden de Binnenlandse Strijdkrachten zonder problemen de NSB-burgemeester. De namen van de ‘praktiserende NSB’ers waren algemeen bekend. Ze werden bij de bevrijding meteen opgepakt en onder arrest gesteld.
De arrestatie van vermeende landverraders, zoals NSB’ers begon op 7 mei, al vóór de intocht van de geallieerde troepen, die pas de daarop volgende dagen zouden komen. Het verzet had zich hier al tijden op voorbereid en kon of wilde niet wachten op de komst van de geallieerden en het Nederlandse Militair Gezag. Snelle actie zou in iedere geval een voortijdige vlucht voorkomen. Er werden in de dagen en weken die volgden steeds meer mensen opgesloten in de openbare lagere school 1 aan de Van Zuylen van Nijeveltstraat.
In totaal zijn er in een periode van 7 mei tot 21 juli 1945 ongeveer 320 ‘foute’ mannen en vrouwen opgesloten. Daaronder waren ongetwijfeld mensen die ten onrechte waren opgepakt. Omgekeerd ontsprongen ook mensen de dans. Sommigen werden pas jaren later, na onderzoek, gearresteerd. Het proces van de berechting en zuivering zou nog vele jaren duren. Het vrijwillig dienst nemen in gewapende Duitse legeronderdelen, zoals de Waffen SS en de Landwacht, was doorgaans reden voor het achteraf ontnemen van het Nederlanderschap. Dat was het geval voor bijna 200 Wassenaarders.
Er zijn in de oorlogsjaren tenminste 21 inwoners van Wassenaar in Duitse dienst gesneuveld. Veel Wassenaarders stonden min of meer onverschillig tegenover de terugkeer van de oud-NSB’ers. Deze bleven overigens na terugkeer op de achtergrond en bleven verre van de politiek. Ze hadden het meestal druk genoeg met het verwerven van een enigszins acceptabele positie. Het liefst vergaten ze alle ellende, iets waar hun omgeving vaak wat meer moeite meer had in Wassenaar.
De vraag blijft: “Was het nou goed of fout in Wassenaar in WO 2, of goed fout?”
Peter Knijnenburg
Eindredactie: Ellen Klaver-Asscheman
Bronnen:
Nationaal Archief Den Haag
De studie van Wassenaar’ in 1982 (Drs. R. Louman)
Wassenaar in de Tweede wereldoorlog (1995: F.R. Hazenberg, A.N.W. Kenens, W.P. van der Krogt, R. van Lit en C.N.J. Neisingh)
