De Arbeitseinsatz (Arbeidsinzet) was de Duitse naam voor dwangarbeid. Deze historische naam heeft met name betrekking op de periode van het Derde Rijk onder de nazi’s, van 1933 – 1945. Tijdens de Duitse bezetting van Nederland voerden de Duitsers, vanaf mei 1943, ook in ons land officieel de Arbeidseinsatz in. Het werd vooral gebruikt om buitenlandse arbeiders afkomstig uit de bezette gebieden in te zetten binnen de Duitse oorlogsindustrie.
Al vóór de officiële afkondiging in mei 1943 werkten er al Nederlandse arbeiders in Duitsland. Nederlandse werklozen waren, zoals al voor de oorlog gebruikelijk was, verplicht om werk in Duitsland aan te nemen als ze steun of een uitkering ontvingen. Deze regeling werd opnieuw bekrachtigd op 25 juni 1940.
Februari 1941
Op 28 februari 1941 kondigde de rijkscommissies Seys Inquart de verordening af ‘betreffende de verplichting tot het verrichten van diensten en de beperking ten aanzien van het veranderen van betrekking’. Deze verordening, geheel in strijd met het volkenrecht, vormde de basis voor de arbeidsinzet. Dit gold de verplichte tewerkstelling in Nederland, in nazi-Duitsland en in de bezette gebieden.
De reden voor de Arbeidseintsatz lag in het feit, dat het overgrote deel van de Duitse mannelijke bevolking aan het front aan het vechten was. Daarom moesten elders, uit de bezette gebieden arbeiders gehaald worden. Aanvankelijk vond deze plaats via de Nederlandse arbeidsbureaus die allerlei dwangmaatregelen hadden om met name werklozen te ronselen. Nadat eind 1941 de Duitse kansen door geallieerde successen slechter werden, werd het beleid gewelddadiger.
Mei 1943
In mei 1943 werd de algemene ‘Arbeitseinsatz’ in het bezette Nederland afgekondigd, nadat incidenteel al eerder groepen mensen waren opgeroepen voor een arbeidskeuring. Iedere man tussen 19 en 33 die niet onmisbaar was vanwege zijn beroep moest gaan werken in Duitsland. Wie niet wilde moest onderduiken. Sommigen gingen vrijwillig. Bedrijven werden uitgekamd, jonge mannen werden jaarsgewijs opgeroepen en tenslotte vonden er razzia’s en klopjachten plaats. Meer dan 10 miljoen buitenlandse dwangarbeiders verbleven tussen 1939 en 1945 in Duitsland en de door Duitsers bezette gebieden. Ruim een half miljoen van hen waren Nederlanders. Als gevolg van slechte huisvesting, gezondheidsproblemen, arbeidsongevallen en bombardementen kwamen hierbij volgens een schatting van het Rode Kruis 30.000 landgenoten om het leven. Een onbekend aantal kwam terug met blijvend lichamelijk of psychisch letsel (leed).
Wassenaarse razzia’s
Op woensdag 15 november 1943 werden er in Wassenaar grote achtervolgingen gehouden op alle mannen van 18 – 40 jaar. De mannen, die een oproep kregen voor arbeidsdienst werden of ingezet bij de bouw van de Atlantikwal of werden naar Duitsland getransporteerd. Ze werden dan te werk gesteld in de oorlogsindustrie of in fabrieken, die wapentuig produceerden. Vele jonge mannen uit Wassenaar werden daarvan het slachtoffer, zoals:
Leo Hoogweg, Albert Meyer, Martinus vd Meulen, Adri en Anton Oudshoorn, Gerard Overdevest, Gijs Pierlot, Jacob Rotteveel, Evert van Scherpenzeel, Jan van Teutem en Theo Vrijenhoek.
Anderen zoals Huub Borsboom, Casper Honders, Flip van Hoven, Klaas Woudsma doken onder bij familie op het platteland of via contacten met de ondergrondse. Razzia’s waren er ook. Op de hoek van de Achterweg en de van Zuylen van Nijeveltstraat maar ook de hoek van de Van Zuylen van Nijeveltraat/Storm van ’s Gravensandeweg werden mannen aangehouden en in rijen opgesteld. Zij moesten wachten tot ze zouden worden afgevoerd.
Wassenaarse slachtoffers in Hamburg en elders
Een aantal jongemannen uit Wassenaar kwam terecht in Hamburg. De Britten bombardeerden al vrij snel in de oorlog de stad Hamburg. Vrijwel elke nacht klonken er bombardementen. Dat bombardement op Hamburg wordt genoemd Operatie Gomorrha. Het offensief van ‘Bomber’ Harris duurde tot 3 augustus. In totaal vlogen 2353 zware bommenwerpers over de stad. Er vielen ruim negenduizend ton brisant- en brandbommen. In de nacht van 24 juli vielen bijna honderdduizend brandbommen op de stad. De oorlogsindustrie in de havens was uiteraard een primair doelwit (Wikipedia bombardement op Hamburg)
Hoogweg, Leonardus Albertus
Leo is geboren in Voorschoten op 29 april 1926 en woonde op de Rijksstraatweg no. 382 in Wassenaar. Hij is overleden op 17 februari 1945, 19 jaar oud. Leo kreeg een oproep voor de arbeidsdienst. Hij verloor het leven tijdens werkzaamheden voor de bezetter in Bergen (NH). Hij was door een aan te bouwen vliegtuighangaar gezakt. Leo is in Bergen NH begraven maar later door zijn vader en moeder opgehaald met een paard en wagen van Tipker en herbegraven op het kerkhof bij de St.Willibrorduskerk in Wassenaar.
Meyer, Albertus
Geboren op 29 juli 1929 en overleden op 22 april 1945, 44 jaar oud. Was een los werkman en woonde op de Molenweg 19. Betrokkene is overleden aan nierfalen.
Meulen, Martinus van der
Zie het eerder geplaatste artikel ‘Een chauffeur die niet meer terugkeerde’.
Vrijenhoek, Theo
Zie het eerder geplaatste artikel ‘Wassenaarse studenten verzetten zich’.
Oudshoorn, Adrianus Wilhelmus
Geboren op 8 februari 1920 en woonde in Wassenaar, Chr. De Wetstraat 3 en later op Paul Krugerstraat 5. Ari is de oudere broer van de hieronder genoemde Anton. Adri is 24 jaar geworden. Hij was van beroep timmerman. Hij werd 22 november 1942 gedwongen te gaan werken in Duitsland. Als gevolg van een bombardement op Hamburg kwam hij op 20 juni 1944 om 09.45 uur om het leven. ‘Durch Kriegseinwirkung gefallen’ staat er op het overlijdensbericht. Een vriend schrijft hierover:
Op 19 of 20 juni 1944 komt mijn Wassenaarse vriend Adri Oudshoorn om bij een bombardement waarbij zijn schuilkelder vol wordt getroffen’.
Op 5 juli 1944 vond er in de St. Willibrorduskerk aan de Kerkstraat een plechtige herdenkingsdienst plaats waarbij opvalt, dat daar als overlijdensdatum wordt genoemd 19 juni 1944. Betrokkene was gedwongen om in Duitsland te gaan werken.
Oudshoorn, Anthonius Leonardus
Anton Oudshoorn is geboren op 27 juni 1924. Op de Duitse overlijdensakte wordt gesteld dat hij op 18 mei 1945 is omgekomen in Hamburg op de leeftijd van 21 jaar. Anton woonde ook eerst op de Chr.de Wetstraat nr.3 en later op Paul Krugerstraat 5.
Anton was werkzaam bij Max Hübner Sprinkenhof (kantoorgebouw) in Hamburg en woonde in het Gemeinschaftslager Stadtpark, Hindenburgstrasse 39. In het Stadsparksee is hij op 18 mei 1945 te 20.20 uur bij het zwemmen verdronken. Hij ligt begraven in Hamburg Ohlsdorf Graf Bp.74 Rij 38 nr.3. Op 18 mei 1945 na de totale capitulatie van Duitsland (8 mei 1945) werd het levenloze lichaam van Anton Oudshoorn uit Wassenaar gevonden. Anton was de jongere broer van de eerst omgekomen Arie. Volgens zijn vader was hij verdronken, waarschijnlijk door een combinatie met oorlogsgeweld. Bij het overlijden werd aangetroffen een pas, 2 invalide kaarten, een kwitantiekaart DAF en een schrijven van de leider van het Arbeidsamt.
Overdevest, Gerardus Johannes
Gerard Overdevest woonde aan de Katwijkseweg 19a. Hij werd geboren op 8 september 1924 en is overleden op 11 februari 1945 in Bietigheim, Städtischen Krankenhaus. Hij is dan 20 jaar oud. Hij werd in 1943 opgeroepen door het Gewestelijk Arbeidsbureau te Den Haag en is naar Duitsland gestuurd. Aldaar was hij werkzaam in een machinefabriek. Tijdens werkzaamheden in die fabriek, kreeg hij een verwonding aan de vinger wat bloedvergiftiging ten gevolge had. Na 4 maanden in een ziekenhuis te zijn verpleegd, is hij op 10 februari 1945 overleden. Hij ligt begraven op het Nederlandse Ereveld in Frankfurt.
Pierlot, Gijs
Gijs Pierlot is geboren op 20 september 1929 in Leiden. Hij woonde aan het Ammonslaantje nr. 7. Zijn beroep was kleermaker/machinebankwerker. Hij was van 6 juli 1942 in Helgoland en van 31 augustus 1943 tot 11 augustus 1944 in het kamp Fink I van het Deutsche Arbeitsfront. Uiteindelijk is hij overleden op 28 december 1944, 20 jaar oud in Barkhausen, een arbeidscommando van Neugamme, dat ligt bij Porto Westfalica, nabij Minden. Dit kamp ging open in maart 1944. Gijs Pierlot kwam na 11 augustus 1944 in Barkhausen terecht. Er werden daar diverse ondergrondse fabrieken in de omgeving gebouwd.
Van Gijs is nooit meer iets gehoord. Hij ligt anoniem begraven in een massagraf in Barkhausen. ‘Hij was een leuk en lief kind, laat Giis maar rusten waar hij nu ligt’, aldus de familie Pierlot.
Rotteveel, Jacobus Willem Hendrik
Jacobus Rotteveel is in Leiden geboren op 30 juli 1924 en overleden in Hamburg op 19 november 1944. Hij was 20 jaar oud. Hij was de zoon van de gemeentebode in Wassenaar en opgeroepen voor Arbeidseinsatz. Hij werkte als kantoorbediende bij Brocades en Stehman in Den Haag. Hij weigerde deel te nemen aan de Arbeidseinsatz en was hij ondergedoken in Groningen waar hij werd gearresteerd en weggevoerd naar kamp Amersfoort van waar hij getransporteerd werd naar Duitsland. Daar kwam hij terecht in het kamp Hamburg-Hammerbrook, alwaar hij is overleden.
Scherpenzeel, Evert van
Evert Scherpenzeel werd geboren op 10 januari 1908 en is overleden te Ludwigshafen op 14 februari 1945 om 14.30 uur. Evert is dan 37 jaar. Hij woonde op het Kerkehout nr. 27. Betrokkene was sedert september 1944 eerst werkzaam bij de firma Luwoge aan de Jubiläumstrasse in Ludwigshafen am Rhein en vervolgens als electro-technieker bij de firma Keipp Eletro-Geschaft, Krügerstrasse 8 in dezelfde plaats. Op 30 januari 1945 werd hij opgenomen in een noodzieken inrichting, waar hij overleed. Hij werd begraven op het plaatselijke kerkhof aldaar en is later herbegraven op de Nederlands Hervormde Begraafplaats in Wassenaar. Op het graf is een monument geplaatst.
Teutem, Jan van
Jan van Teutem werd geboren op 4 mei 1922 in Pijnacker en is overleden op 2 mei 1945 in Berlin-Zehlendorf. Hij was toen bijna 23 jaar oud.
Jan woonde in Wassenaar aan de Binnenweg nr. 20 en was student. Hij werd begraven in een massagraf, maar door opsporingen is men er in geslaagd de stoffelijke resten te vinden. Hij werd op 15 juli 1959 herbegraven op de Centrale Begraafplaats in Loenen.
Peter Knijnenburg
Eindredactie: Ellen Klaver-Asscheman
Bronnen:
Gemeentearchief Wassenaar
Wikipedia
Bernard J.J. Krijbolder
Oorlogsverhalen.nl
